Trang phục hoàng đế triều Nguyễn: Dấu ấn cuối cùng của y quan phong kiến Việt Nam

Triều Nguyễn (1802–1945), với vị thế là triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam, đã kế thừa, phát triển và để lại một hệ thống di sản phục sức cung đình vô cùng đồ sộ. Trước khi văn hóa, tư tưởng phương tây được dịp gây ảnh hưởng mạnh mẽ lên đời sống của người Việt, dưới sự trị vì của các vị vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Việt Nam vẫn là quốc gia Nho giáo kiên quyết gìn giữ truyền thống đến tận cùng. Chính vì thế mà trang phục hoàng đế triều Nguyễn vừa phản ánh được quyền uy của bậc thiên tử vừa thể hiện sự giao thoa giữa truyền thống của Nho giáo, ảnh hưởng từ văn hóa Trung Hoa và các yếu tố sáng tạo riêng của Đại Việt

Lễ phục Cổn Miện

Cổn Miện vốn có từ thời Lý – Trần, đến thời Lê sơ được chuẩn hóa theo chế độ 12 chương. Sang đến triều Nguyễn, bộ lễ phục này tiếp tục được khẳng định là y phục tối cao của hoàng đế, chỉ sử dụng trong tế Giao và các đại lễ trọng đại.

Vua Khải Định mặc trang phục Cổn Miện

Vua Khải Định mặc trang phục Cổn Miện

So với triều Lê, Cổn Miện triều Nguyễn có nhiều điểm khác biệt: áo Cổn kết hợp với Thường và Kế y cổ tròn; mũ Miện vẫn giữ nguyên cấu trúc với 12 lưu nhưng chi tiết trang sức cầu kỳ hơn, dùng dây thùy anh bằng tơ vàng thay cho dây hoằng đỏ. Cổn Miện triều Nguyễn vì vậy vừa tiếp nối truyền thống, vừa mang bản sắc riêng, gắn liền với sự chính danh và tư tưởng thiên mệnh của nhà vua.

Hiện vật áo Cổn của vua Khải Định triều Nguyễn

Trang phục Cổn Miện triều Nguyễn

Lễ phục Xuân Thu

Ngoài Cổn Miện, vua nhà Nguyễn còn có những lễ phục riêng cho các nghi thức tôn giáo và tế tự. Vào thời vua Gia Long, quy chế lễ phục Xuân Thu có sự phân biệt tùy theo quy mô của buổi tế. Ít nhất có ba dạng lễ phục Xuân Thu áp dụng cho thiên tử trong các dịp tế Đại Điện, tế Cửu Ngu, tế Tốt Khốc, tế Luyện, tế Tường, tế Đàm. Vào thời vua Minh Mạng, quy chế lễ phục Xuân Thu được giản lượt hóa, thống nhất là mũ Xuân Thu màu đen kết hợp với áo giao lĩnh màu thiên thanh. 

Mũ Xuân Thu, làm bằng sa trừu màu đen, đính 1 bông hoa bạc, khảm một hạt pha lê lấp lánh. Võng cân một chiếc, sức bốn khuyên bạc. 

Mũ Xuân Thu của quan võ Tứ phẩm

Áo giao lĩnh làm bằng sa mát thuần chỉ, màu thiên thanh, áo lót làm bằng sa mát thuần chỉ màu tuyết bạch, đều thêu hoa văn rồng mây, sóng nước. Hoặc áo làm bằng đoạn Bát ti bóng thuần chỉ lai lộ, màu thiên thanh, thêu rồng mây, bên trong lót lĩnh 12 hoa mẫu đơn chéo màu ngọc lam. Cổ áo và hai dải thùy lưu đều dùng màu của áo.

Hiện vật áo giao lĩnh triều Nguyễn (Ảnh minh họa)

Triều phục hoàng đế

Trong các buổi thiết triều, đặc biệt là Đại triều (mồng một, ngày rằm) và Thường triều, Hoàng đế triều Nguyễn mặc hoàng bào vàng cùng mũ Cửu Long Thông Thiên (một dạng mũ Xung Thiên).

Hoàng bào triều Nguyễn kế thừa từ thời Lê Trung Hưng với hoa văn Long vân đại hội và hai cánh phú hậu ở lưng áo. Song điểm khác biệt là sự cầu kỳ đến mức ngợp mắt: rồng, mây, sóng nước, bát bảo, cổ đồ, san hô, lan can… xuất hiện dày đặc. So với long bào thời Lê sơ, hoàng bào thời Nguyễn cầu kỳ hơn, tạo nên vẻ uy nghi rực rỡ, cho thấy sự đề cao tính nghi lễ của triều đình

Long bào của vua, mặc lúc thiết đại triều

Mũ Cửu Long Thông Thiên có hai cánh chuồn dựng lên trời, trên trang trí 9 hình rồng cùng các chi tiết bằng vàng ngọc. Đây là loại mũ thể hiện sự siêu việt của hoàng quyền, khác với mũ Xung Thiên thời Lê, vốn giản lược hơn.

Mũ Cửu Long Thông Thiên của các vua nhà Nguyễn

Mũ Cửu Long Thông Thiên trên tượng của vua Khải Định

Vua Đồng Khánh đội mũ Cửu Long Thông Thiên

Thường phục hoàng đế

Được biết bên cạnh lễ phục và triều phục, hoàng đế triều Nguyễn còn có thường phục dùng trong đời sống hàng ngày hoặc các nghi thức ít trang trọng hơn.

Mũ Thường triều của các vị vua nhà Nguyễn là Cửu Long Đường Cân, là loại mũ xuất hiện trong các ảnh chân dung vua Tự Đức, Đồng Khánh, Thành Thái. Mũ có phần gáy mũ nhô cao, chỏm mũ khum tròn chùm về phía trước, choãi ra 2 bên thành hình chữ bát 八. Ngoài ra còn có mũ Thất Long Đường Cân, là loại mũ xuất hiện trong ảnh chân dung Thái tử Bảo Đại và Thái tử Bảo Long.

Vua Thành Thái mặc thường phục

Vua Duy Tân mặc thường phục

Ảnh chụp Thái Tử Bảo Long

Kết hợp với mũ Đường Cân còn có áo Long bào. Song cần lưu ý rằng Long bào Thường triều có bố cục hoa văn trang trí khác với Long bào Đại triều, có nhiều hoa văn sóng nước, cổ đồ, bát bảo cùng với các chữ Phúc, Lộc, Thọ…được kết từ các hạt ngọc châu

Hoàng bào của vua triều Nguyễn, mặc lúc thiết thường triều

Quân phục hoàng đế

Khi duyệt binh hoặc tham gia các hoạt động liên quan đến quân đội, hoàng đế triều Nguyễn khoác quân phục riêng. Vào thời vua Minh Mạng, quân phục vẫn mang hình thức truyền thống: áo hoàng bào tay hẹp, kết hợp mũ Võ Đại Long. Sang thời Khải Định, quân phục hoàng đế bắt đầu kết hợp yếu tố Âu phục, ví dụ áo choàng kiểu phương Tây, cầu vai gắn cấp bậc, mũ đội mang ảnh hưởng châu Âu. Đây là sự pha trộn độc đáo, cho thấy sự thay đổi của triều đình trước sức ép văn hóa phương tây.

Dưới triều vua Khải Định, nhiều loại trang phục của vua do chính ông tự thiết kế, kể cả Cổn Miện tế trời cũng được “phá cách”. Đáng chú ý là bộ quân phục kết hợp áo bào hẹp tay, xẻ bốn vạt dùng trong lễ Tịch điền với trang phục châu Âu, phối cùng nón hoặc khăn xếp. Trong bối cảnh các nước Á Đông khác rập khuôn theo mẫu Tây phương, sự pha trộn độc đáo này đã trở thành dấu ấn riêng của Khải Định và triều đại ông.

Quân phục thái tử Bảo Long

Quân phục của vua Khải Định

Vua Khải Định sang Pháp

Trang phục hoàng đế triều Nguyễn vừa tuân thủ điển chế Nho giáo, vừa thể hiện bản lĩnh thích ứng của văn hóa Việt. Từ sự kế thừa Cổn Miện, đến những biến đổi trong hoàng bào, và cả sự du nhập phương tây ở giai đoạn cuối. Tất cả đã tạo nên một bức tranh đa diện về phục sức cung đình, minh chứng cho sự tiếp nối, cải biến và sáng tạo của người Việt trong suốt một giai đoạn đầy biến động của lịch sử.