Dưới ảnh hưởng sâu sắc của Nho giáo, hệ thống trang phục quan lại triều Nguyễn được quy định chặt chẽ, phản ánh rõ trật tự xã hội, phẩm cấp và nghi lễ cung đình.Trang phục của quan lại có thể chia thành ba nhóm chính: Lễ phục, Triều phục và Thường phục, cùng với bổ tử – là họa tiết biểu trưng cho phẩm hàm trên áo, góp phần tạo nên diện mạo đặc trưng của văn hóa quan phục Việt Nam thời cận đại.

Lễ phục

Từ thời vua Gia Long, quy chế Cổn Miện được khôi phục và hoàn thiện. Năm 1831, vua Minh Mạng định lại chế độ cho hoàng tử, vương công và các quan nhất, nhị, tam phẩm được mặc Cổn Miện 9 lưu 9 chương. Bộ lễ phục này mô phỏng từ quy chế cổ điển nhà Tống – Minh nhưng cũng mang những nét riêng của nước ta. Áo Cổn được thêu 9 chương họa tiết Long – Sơn – Hỏa – Hoa trùng – Tông di – Tảo – Phấn mễ – Phủ – Phất tượng trưng cho vũ trụ và thiên mệnh.

Cổn Miện 9 lưu 9 chương

Chân dung Tôn Thất Hân

Gia Hưng Vương mặc Cổn Miện

Vương công triều Nguyễn bồi tế

Vương công triều Nguyễn bồi tế mặc Cổn Miện

Ngoài ra, các quan nhị, tam phẩm còn được quy định Cổn Miện 6 lưu 5 chương hoặc 4 lưu 3 chương, thể hiện cấp bậc rõ ràng. Cổn Miện triều Nguyễn tuy kế thừa quy chế Trung Hoa nhưng vẫn khác biệt ở hoa văn mềm mại, màu sắc hài hòa, phản ánh mỹ cảm của người Việt trong khuôn khổ Nho giáo.

Cổn Miện 6 lưu 5 chương của các quan trong

Lễ tế Nam giao năm 1939

Ảnh chụp các quan mặc Cổn Miện 4 lưu 3 chương trong

Lễ tế Nam Giao năm 1939

Triều phục

Vào thời Nguyễn, mũ Phốc Đầu vẫn được áp dụng làm mũ Triều phục cho văn võ bá quan, song được phân làm ba loại: mũ Phốc Đầu dáng tròn dành cho quan văn, mũ Phốc Đầu dáng vuông dành cho quan võ và mũ Phốc Đầu đính thêm 2 sừng bạc gọi là mũ Giải Trãi áp dụng cho Pháp quan (các quan thực thi pháp luật và ngự sử)

Mũ Phốc Đầu của quan Võ và quan Văn triều Nguyễn (BAVH.1916)

Mũ Phốc Đầu mặt trước

Mũ Phốc Đầu mặt sau

Áo triều phục của bá quan được làm từ sa, đoạn, hoặc gấm quý, thêu rồng, mây, sóng nước, hoa văn cát tường. Những chi tiết này không chỉ là yếu tố trang trí mà còn là biểu hiện cho trật tự và đạo lý trong Nho giáo, nơi “quân – thần – phụ – tử” được thể hiện qua từng đường kim mũi chỉ. Mỗi cấp quan lại có màu sắc riêng – màu tía, xanh, lục, lam, đen,… (theo quy chế năm 1804) tạo nên sự phân biệt rành rẽ giữa từng tầng bậc quan lại.

Từ nhất phẩm đến ngũ phẩm, áo triều phục được chia thành nhiều loại:

• Mãng bào (áo thêu tứ linh long – lân – quy – phượng) dành cho quan nhất, nhị, tam phẩm
• Giao bào: Theo quy chế năm 1804 quan tứ phẩm mặc Hoa bào, từ năm 1845 trở về sau quan tứ phẩm đổi sang mặc Giao bào.
• Bổ phục: là áo gắn bổ tử dành cho quan ở cấp ngũ, lục phẩm.

Mặt trước và sau của Hoa bào và Xiêm (thường) triều Nguyễn

Đặc biệt, Mãng bào triều Nguyễn – kế thừa từ quy chế Đàng Trong của chúa Nguyễn Phúc Khoát – được xem là đỉnh cao trong phục chế cung đình Việt Nam. Dù chịu ảnh hưởng từ Trung Hoa, Mãng bào Việt vẫn mang nét riêng: họa tiết rồng năm móng, sóng nước và mây cuộn, hai cánh “phú hậu” ở lưng áo – chi tiết mà Trung Quốc thời Thanh không còn giữ.

Mãng bào và Giao bào triều Nguyễn

Thường phục

Bên ngoài lễ nghi triều chính, các quan lại có bộ thường phục dùng trong sinh hoạt và các buổi Thường triều.

Quan văn nhất, nhị, tam phẩm đội mũ Văn Công, trang sức vàng ngọc tinh xảo, kết hợp áo Bổ phục giao lĩnh thêu hình Tiên hạc (nhất, nhị phẩm) hoặc Cẩm kê (tam phẩm). Đây cũng là loại mũ được các quan triều Tây Sơn sử dụng từ thế kỷ 18.

Quan võ cao cấp đội mũ Hổ Đầu, áo Mãng lan tay hẹp, thêu linh thú như kỳ lân, bạch trạch hay sư tử, là biểu tượng cho võ công và dũng khí.

Các quan trung, hạ phẩm dùng mũ Đông Pha, mũ Tú Tài hay mũ Xuân Thu với kiểu dáng nhẹ nhàng, phù hợp sinh hoạt thường nhật.

Đặc biệt, mũ Xuân Thu là loại phổ biến nhất: vừa là Lễ phục của hoàng đế khi tế Giao, vừa là Thường phục của bá quan, thể hiện sự linh hoạt của hệ thống phục sức triều Nguyễn.

Quy chế Bổ tử

Quy chế Bổ tử triều Nguyễn về cơ bản vẫn kế thừa quy chế thời Lê Trung Hưng. Tuy nhiên, dạng áo đoàn lĩnh cổ tròn trong quy chế trang phục nhà Lê và nhà Minh (Trung Quốc) đã được thay thế bởi dạng áo giao lĩnh. Phẩm cấp của quan lại còn được thể hiện bằng màu cổ áo: màu trắng dành cho quan nhất, nhị, tam phẩm, các chức quan còn lại có màu cổ áo trùng với màu gốc của áo.

Bổ tử triều Nguyễn

Hệ thống trang phục quan lại triều Nguyễn là một chỉnh thể thống nhất, phản ánh trật tự nghi lễ, phẩm cấp và tư tưởng chính trị của triều đại. Từ lễ phục uy nghi đến triều phục chuẩn tắc, từ thường phục giản dị đến bổ tử tinh xảo, tất cả đều minh chứng cho sự hoàn thiện của chế độ y quan Đại Việt, đồng thời thể hiện tinh thần thẩm mỹ và ý thức tôn nghiêm trong văn hóa cung đình.